Ընկերնե՛ր, ես չպետք է խոսեմ բանաստեղծական տեխնիկայի խնդիրների մասին, այլ պետք է կանգ առնեմ խորհրդային գրականության հիմնական մի քանի սկզբունքային պրոբլեմների վրա, որովհետև առանց դրանց պատշաճ լուծման անհնար է պարզորոշ կերպով դնել, ճշտորեն լուծել մեր ողջ գրականության ոչ միայն հիմնական, այլև առանձնապես պոեզիային վերաբերող նույնիսկ երկրորդական հարցերը: Ամենից առաջ ազգային կուլտուրայի և նրա դերի մասին՝ խորհրդային կուլտուրական շինարարության ընդհանուր շղթայում: Խոսելով խորհրդային կուլտուրայի մասին, տվյալ դեպքում, մենք նկատի ունենք ոչ թե այն ամբողջովին, այլ միայն նրա այն մասը, որ ընդգրկում է գրականությունը: Ներկա համագումարում դրսևորվող ամենանշանակալից երևույթը, իմ կարծիքով, ազգային գրականություններին վերաբերող զեկուցումներն են, որոնք բաց են անում բազմազան, մինչև օրս մեզ համար անհայտ մի աշխարհ: Դա մեր համագումարի ամենախոշոր դրական արդյունքներից մեկն է, որի ամբողջ նշանակությունը ներկայումս դժվար է գնահատել ըստ արժանվույն: Բայց տվյալ դեպքում մեզ զբաղեցնող հարցերի լույսի տակ առանձին նշանակություն է ստանում ոչ թե անգիտության խավարից այդ գրականությունները լույս աշխարհ հանելու իրողությունը, այլ, եթե կարելի է այսպես արտահայտվել, այն «անհանգիստ հուզումը», որով համակված էին ազգային գրականությունների մասին հանդես եկող համարյա բոլոր զեկուցողները: Այդ հուզմունքի մեջ զգացվում էին ինչպես ազգային հպարտություն, նույնպես և ինչ-որ թաքուն տագնապի երանգներ: «Ազգային հպարտություն»—լենինյան ըմբռնումով և թաքուն տագնապ այն առումով, թե չլինի հանկարծ այսօր էլ, պրոլետարիատի հաղթանակի դարաշրջանում, նրա հայրենիքում և ազատագրված ժողովուրդների գրողների առաջին համագումարում «ավագները» չճանաչեն «կրտսերներին», «հայտնիները»՝ «անհայտնիներին»: Նմանօրինակ, թերևս և չգիտակցված, երանգ էր զգացվում զեկուցողների ճառերում. մի երևույթ, որ ոչ միայն բնական է, այլև միանգամայն հասկանալի: Որտեղի՞ց է ծագում այդ հոգեբանությունը, ընկերնե՛ր: Որո՞նք են նրա արմատները անցյալում: Դա նախ և առաջ ծնունդ է այն հանգամանքի, որ իշխող ազգերը մեզ, այսպես կոչված «փոքր» ազգություններիս, մինչև ոչ հեռավոր անցյալը, մինչև Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը, ոչ միայն չէին ճանաչում, այլև ամեն կերպ հալածում էին, ջանում էին արմատախիլ անել կուլտուրական ինքնուրույն գործունեության յուրաքանչյուր փորձ, աշխատում էին իջեցնել մեզ վայրենիների մակարդակին, հավասարեցնել «երկրորդական կարգի», «ստորին ռասայի» ժողովուրդներին, որոնք անընդունակ են կուլտուրական գործունեության։ Ասում եմ՝ այսպես կոչված «փոքր ազգություններ» և «տիրապետող ազգեր», որովհետև Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը մեզ ցույց տվեց, որ դասակարգային կանիբալիզմից ազատագրված ժողովուրդների համար գոյություն չունեն փոքր կամ մեծ ազգություններ, այլ կա իրավահավասար ժողովուրդների եղբայրական կոլեկտիվ, ժողովուրդներ, որոնք միմյանցից տարբերվում են միայն «ձևով», բայց ոչ երբեք իրենց ընդունակություններով կամ ստեղծագործական աշխատանքի բովանդակությամբ։ Ես ասում եմ՝ անցյալում տիրապետող ազգեր, քանի որ նույն Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը սովորեցրեց մեզ հասկանալ, որ չկան և պատմության մեջ չեն եղել տիրապետող ազգեր, որոնք փոքր ազգերին ճնշեին իրենց սոցիալական շերտերի ամբողջությամբ. ընդհակառակը, խոսելով տիրապետող ազգերի մասին, մենք նկատի ունենք տիրապետող դասակարգերին, որոնք իրենց խավար գործն են կատարել ոչ միայն փոքր ազգությունների, այլև սեփական ճնշված դասակարգերի հանդեպ, ըստ որում վերջիններիս նկատմամբ նրանք երբեմն հանդես են բերել ավելի մեծ դաժանություն, քան փոքր ժողովուրդների արտոնյալ դասակարգերի հանդեպ: Սակայն չմոռանանք, ընկերնե՛ր, որ բանվոր դասակարգի հաղթական հեղափոխության շնորհիվ մեզ համար միս ու արյուն դարձած այբբենական այս ճշմարտությունը մինչև հեղափոխությունը մեզ անհասկանալի էր, և ճնշված ազգերի մտավորականության համար հոգեբանորեն դժվար ըմբռնելի: Մեր ժառանգած հոգեբանական հենց այս իներցիան, այս «տագնապն» է, որ իրեն զգացնել է տալիս մինչև այսօր և ստիպում մեզ՝ «փոքր» ազգությունների ներկայացուցիչներիս, հապճեպ և հնարավորին չափ ծավալուն, ցույց տալու մեր երկրի «մեծ» ազգություններին անհայտ մեր գանձերը, քանի որ մենք ներկայումս ունենք բոլոր հնարավորությունները ստեղծելու ձևով ազգային կուլտուրա, զգալու մեզ նրանց շարքում համահավասար, մեր ամբողջ ուժով մասնակցելու սոցիալիզմի կառուցման մեծ գործին: Այս հարցը ունի, սակայն, բնորոշ մի այլ կողմ ևս, առանց որի հաշվառման, իմ կարծիքով, մենք հազիվ թե կարողանանք լուծել մեր առջև դրված ամենակենսական խնդիրը: Մենք արդեն նշեցինք, որ ցարիզմի և բուրժուազիայի տիրապետության օրոք անծայրածիր և բազմալեզու Ռուսական կայսրության մեջ իշխող դասակարգերը ոչ մի միջոցի առջև կանգ չէին առնում՝ հպատակ ազգությունների ստեղծագործական հնարավորությունները ճնշելու համար։ Տիրապետող դասակարգերի «կուլտուրական» հենց այդ ագրեսիայով էլ կարելի է բացատրել այն հանգամանքը, որ ուկրաինացի Գոգոլի ասիմիլյացիայից հետո նրանք դեմ չէին լինի կլանելու նաև ուկրաինացի Շևչենկոյին, սակայն ուկրաինացի Շևչենկոն, հակառակ այդ նկրտումների, թույլ չտվեց կլանել իրեն, որովհետև նա խորթ էր տիրապետող ազգերին՝ այսինքն իշխող դասակարգերի սոցիալական ստամոքսին: Նրան՝ Շևչենկոյին, արտաքնապես՝ որպես զուտ գրական-էսթետիկական երևույթ, ռուսական մեծապետական գրականությունը թերևս որոշ չափով սեփականացնելու փորձ աներ, սակայն էապես այդ սեփականացմանը կամ կլանմանը արգելակում էր Տարաս Շևչենկոյի սոցիալական պատկանելիությունը: Դա փոքր-ինչ անդյուրամարսելի էր այն ժամանակի ռուսական ազնվականական գրականության նուրբ աղիքների համար: Իսկ դեմոկրատական հոսանքը հանձինս Չերնիշևսկու և մյուսների Շևչենկոյի նկատմամբ չէր կարող ցուցաբերել մեծապետական ագրեսիա, քանի որ հայրենական հարստահարիչների կողմից ինքը ավելի քիչ հալածանքներ չէր կրում, քան այլազգի Տարաս Շևչենկոն։ Հայտնի է Չերնիշևսկու համառ պայքարը ասիմիլատորների դեմ, Շևչենկոյի ազգային ինքնատիպ հանճարի նրա հոյակապ պաշտպանությունը, բայց հենց այդ հաստատում է իմ թեզը. հեղափոխական և դեմոկրատական հոսանքը փոքր ազգությունների միակ պաշտպանն էր, բայց նա ինքը գտնվում էր ընդհատակում: Ի՞նչ եզրակացության կարելի է հանգել այստեղից, ընկերնե՛ր: Այն միակ ճշմարիտ, բայց և հասարակ եզրակացությանը, որ մարդկային էությունը անցյալում եղել է և այժմ էլ գոյություն ունի ոչ որպես ազգային առումով ներփակված, սահմանափակ, ինքնաբավ կուլտուրաների «սիմֆոնիա», որտեղ իբր յուրաքանչյուր ազգ ունի իր ինքնուրույն ձայնը, ինչպես սիրում են պնդել բուրժուական տնաբույս տեսաբանները։ Այդ անպտուղ և վնասակար տեսությունից պետք է վախենալ ավելի, քան կրակից։ Եվ եթե մենք հրաժարվենք «ազգային ներփակված» կուլտուրաների անպտուղ տեսությունից, մեր առջև կբարձրանա մարդկության միասնական, ընդհանուր կուլտուրայի պատկերը, որտեղ սոցիալապես համասեռ բոլոր տարրերը կազմում են հոսանքներ, որոնք, անկախ իրենց ազգային ձևից, թշնամի են հակադիր սոցիալական ուղղություններին։ Հենց դա էլ ամենաէականն է մարդկային կուլտուրայի անցյալն ու ներկան քննելիս և արժեքավորելիս: Հենց այստեղից էլ մենք պետք է մոտենանք այն խնդիրների քննարկմանը, որոնք ներկայումս ծառացել են մեր գրականության առջև: Մեծ է խորհրդային կուլտուրական շինարարության ընդհանուր նվաճումների մեջ ազգային կուլտուրաների դերը, ըստ որում ազգային կուլտուրաների ոչ միայն ներկան, այլև անցյալը: Բայց, չմոռանանք, ընկերներ, որ այդ դերը կարող է ընդունելի և արդյունավետ լինել միայն այն դեպքում, եթե մենք այն չենք դիտում՝ մեկուսացած, ներփակված «ազգային կուլտուրաների» պրիզմայի միջով: Ես ևս, որպես հայ գրող, պատկանում եմ «փոքր» ազգության և գիտեմ, որ եթե իմ ստեղծագործական գործունեությունը հոգեբանորեն սահմանափակեմ ազգային ներփակված շրջանակներում, ապա շատ ողորմելի կլինի նրա դիապազոնը և ազդեցության ոլորտը: Ես երջանիկ եմ և զգում եմ ինձ մարդկության ամենաառաջավոր հոսանքի մասնիկը շնորհիվ այն բանի, որ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը վերացրել է իմ հոգևոր տեսադաշտից ազգային ինքնասահմանափակումների այդ ողորմելի ցնորքը: Այժմ անցնենք անցյալի ժառանգության օգտագործման հարցին, այն ևս կապելով ազգային կուլտուրաների հարցի հետ: Խոսելով անցյալի մասին, մենք հաճախ նկատի ենք ունենում միայն եվրոպական գրականության և այն ժողովրդի գրականության անցյալը, որի լեզվով խոսում է տվյալ գրողը: Սակայն ինչքա՜ն կհարստանար մեր ստեղծագործական փորձը, եթե մենք, Խորհրդային Միության բազմալեզու գրողներս, սովորեինք նաև միմյանցից: Որքան էլ փոքր լինեն մի ժողովուրդ և նրա գրականությունը, վերջինս չի կարող չունենալ իր ինքնատիպ, եզակի և անկրկնելի նրբերանգը, այն, որ հատուկ է միմիայն տվյալ գրականությանը և նրա լավագույն ներկայացուցիչներին: Այս կարելի է ընդունել ապրիորի, հակառակ դեպքում այդ հարցում մենք հարկադրված կլինենք կանգնել ռասայական տեսակետի վրա: Որպես օրինակ ես վերցնում եմ հայկական պոեզիան՝ նրա անցյալով և ներկայով. վերցնում եմ հայ պոեզիան,  որովհետև այն ինձ ավելի է ծանոթ, քան որևէ այլ ազգային գրականություն: Եվ ես տեսնում եմ, որ այնպիսի վարպետներ, ինչպիսիք են մեր միջնադարյան աշխարհիկ բանաստեղծները, «այդ հանճարեղ ճորտերը», չի կարելի գտնել ուրիշ ոչ մի գրականության մեջ, իհարկե, ոչ թե նրանց հանճարեղության, այլ գույների ու երանգների, ձևի և նյութի մշակման ինքնատիպության իմաստով: Այսօր նրանք մեծ օգնություն են ցույց տալիս ինձ կերտելու այնպիսի ձևեր, որոնք արմատապես տարբեր են խորհրդային մյուս բոլոր պոետների գործածած ձևերից։ Ես գիտեմ խորհրդային գրականության լավագույն վարպետներին` Պաստերնակին, Տիխոնովին և Սելվինսկուն. ես նրանց սիրում եմ ու ընդունում եմ նրանց վարպետությունը: Նրանք իմ ավագ կոլեգաներն են և շատ բանով հարստացնում են իմ ստեղծագործական փորձը։ Ես գիտեմ ուկրաինական հիանալի բանաստեղծներ Բաժանին և Ռիլսկուն: Ինձ հայտնի է ուկրաինական հիանալի վարպետ Տիչինայի արվեստը, և ես տեսնում եմ, որ այդ ընկերների արվեստում ևս կա մի բան, որ հատուկ է միմիայն նրանց, և այդ տեսակետից նրանք բազմացնում են խորհրդային ողջ պոեզիայի ստեղծագործական փորձը: Նույնը կարող եմ ասել իմ վրաց բարեկամների՝ ընկ. ընկ. Տիցիան Տաբիձեի և Պաոլո Յաշվիլու բարձր վարպետության մասին: Եվ վերջապես, այսօրվա հայկական պոեզիայում ես տեսնում եմ Գուրգեն Մահարուն և Վաղարշակ Նորենցին, որոնց նուրբ և ինքնատիպ պոեզիան չի կարող չհարստացնել խորհրդային արվեստը: Ո՞րն է եզրակացությունը: Ինչ վերաբերում է անցյալի ժառանգությանը, կարելի է ասել հետևյալը. Խորհրդային Միության մեջ ապրող բոլոր ժողովուրդների բանաստեղծական ժառանգության լավագույն մասի քննադատական յուրացումը՝ խորհրդային բանաստեղծների կողմից, միայն կարող է նպաստել խորհրդային պոեզիայի աճին և զարգացմանը: Ինչ վերաբերում է ներկայումս մեր առջև դրված խնդիրներին, ապա մենք, Խորհրդային Միության արդի բանաստեղծներս, պետք է ճանաչենք միմյանց ոչ միայն երկու-երեք պատահական թարգմանությունների միջոցով, այլ, որ ամենակարևորն է, ստեղծագործական փորձի կենդանի փոխանակման, փոխադարձ թարգմանությունների միջոցով: Ես գիտեմ, որ, թարգմանելով ռուս կամ ուկրաինական լավագույն բանաստեղծներին, ես ոչ միայն օժանդակում եմ նրանց ազդեցության ոլորտի լայնացմանը, այլև ինքս եմ սովորում նրանցից: Ինչո՞ւ հապա նույնը չասել նաև ռուս, ուկրաինական, վրացական և խորհրդային մյուս բանաստեղծների մասին: Դա ոչ միայն մեզ թարգմանելու առաջարկ է մեր ավագ կոլեգաներին, այլև ստեղծագործական փորձի ընդլայնման և խորացման մեթոդներից մեկի առաջարկություն, որը ես ուղղում եմ Խորհրդային Միության բոլոր բանաստեղծներին: Բացի դրանից բանաստեղծական փորձի փոխանակման այս մեթոդը արդյունավետ կլինի նաև նրանով, որ խորհրդային ընթերցողի տրամադրության տակ կդրվի ոչ միայն այն, ինչ գրվում է նրա մայրենի լեզվով, այլև բարձրորակ թարգմանություններով կներկայացնի այն լավագույնը, ինչ ստեղծում է ողջ խորհրդային գրականությունը բոլոր լեզուներով: Նույնը պետք է ասել նաև արձակի վերաբերյալ։ Մեզ մոտ սովորություն է դարձել ազգային գրողների արձակ ստեղծագործությունները ընթերցողին մատուցել վատ թարգմանությամբ, որ կատարում են երբեմն գրականության հետ ոչ մի առնչություն չունեցող անձիք: Մինչև այժմ ես չգիտեմ ազգային արձակի որևէ նմուշ, որ թարգմանած լինի ռուս առաջնակարգ մի վարպետ: Ինչո՞ւ Տուրգենևը կարող էր թարգմանել Մոլիերին, Տոլստոյը՝ Մոպասանին, Բլոկը՝ Համսունին, իսկ մեր լավագույն վարպետները չեն կարող թարգմանել միմյանց: Եթե այդ բոլորը` արված լիներ ժամանակին, մենք համագումարում ականատես չէինք լինի մի այնպիսի տխուր պատկերի, երբ ազգային գրականության հարցերի շուրջը հանդես են գալիս միայն և միայն ազգային գրողները,—և զեկուցողը իր զեկուցման մեջ չեր սահմանափակվի տալով միայն Հակոբ Հակոբյանի անունը որպես հայ պոեզիայի միակ ուշադրության արժանի ներկայացուցչի… Այժմ, ընկերնե՛ր, ես անցնում եմ ավելի ընդհանուր հարցի—գրականության պրոբլեմատիկային և վարպետությանը, մի հարց, որ սերտորեն առնչվում է ինչպես մեր քննադատության, նույնպես և մի շարք կարևորագույն խնդիրների հետ: Քննելով այս հարցը, ես պետք է շոշափեմ խորհրդային լավագույն գրողներից մեկի՝ Էրենբուրգի ելույթը: Շատ կողմերով նշանակալից նրա ելույթում, այնուամենայնիվ, կային վիրավորված ինքնասիրության նոտաներ, որ կարող էր այնպիսի տպավորություն թողնել, թե էսթետը, դե՛, ասենք, որոշ իմաստով տրտնջում է կյանքից: Այդ, իհարկե, ավելի հոգեբանական, քան քաղաքական իմաստ ունեցող տրտունջը, ոչ միայն նրա անձնական, այլ, կարելի է ասել, վարպետների այն խավի տրտունջն է, որոնք խորհրդային գրականությանը ծառայում են ոչ թե վախից, այլ խղճի մտոք, ունեն բարձր որակավորում, բայց և աննշմարելի թելերով կապված են անցյալի, տվյալ դեպքում՝ բուրժուական բարձր կուլտուրայի ավանդներին: Փոքր չէ նրանց թիվը նաև մեր պոեզիայում, նշանակալից է նրանց դերը մեր գրականության մեջ. այդ պատճառով էլ մենք այստեղ այդ տրտունջի մասին պետք է խոսենք պարզորոշ կերպով և հանգիստ, չխարազանելով, բայց և առանց «քնքշանքների», որովհետև, ինչպես հայտնի է, դեռևս բուրժուական միստիկ Դմ. Մերեժկովսկին է ասել, թե այն գրողը, որը կարծում է թե աշխարհում չկա ավելի բարձր բան, քան գրականությունը, չի կարող լինել նույնիսկ… գրող։ Ո՞վ է պահանջում, որ հարվածայինների մասին վեպեր գրվեն հովվերգությունների ձևով: Միթե՞ պրոլետարիատը: Ո՞վ է պահանջում, որ մեր գրականության մեջ մարդուն փոխարինի մտացածին «դասակարգային մանեկենը»: Միթե՞ պրոլետարիատը: Ուրեմն քննադատնե՞րը (և այն էլ ոչ բոլորը): Գուցե՞ նույնիսկ քննադատների միջավայրում էլ բացառություններ կան: Բայց, ընկերնե՛ր, եկեք ասենք, որ քննադատների ետևում չտեսնել հսկայական քայլերով կուլտուրային տիրապետելու համար ճանապարհ հարթող կենդանի դասակարգը, որի անունից հաճախ իզուր են վրդովվում նրա անկոչ «ներկայացուցիչները» քննադատության մեջ,—եկեք ասենք, որ այդ՝ իրոք որ «դասակարգային մանեկեններից», այն կողմ չտեսնել դասակարգը և դարաշրջանը,— նշանակում է քննադատների լղարիկ ծառերի ետևում չտեսնել պրոլետարիատի հզոր անտառը։ Ավելին, ես կարող եմ խոստովանել համագումարի առջև, որ ես ևս բազմիցս զայրացել եմ քննադատության դեմ, քանի որ այդ «քննադատությունը» հաճախ գռեհկաբար լռության է մատնել արվեստը և ցցել մերկ «գաղափարախոսությունը»: Մեր ազգային հանրապետություններում «ձախլիկությունը» հաճախ բազմապատկվում է անհուն տգիտությամբ, մի հանգամանք, որ չի կարող այնքան էլ դրական արդյունք տալ: Բայց և այնպես, եկեք, մենք` խորհրդային այդ տիպի գրողներս, խոստովանենք այստեղ մի բան, բանանք հոգեբանական մի գաղտնիք,—և հա- վատացնում եմ ձեզ, որ դրանից մենք ոչ միայն կշահենք որպես խորհրդային ազնիվ քաղաքացիներ, այլև մասնավորապես որպես գրողներ: Եկեք խոստովանենք, որ հաճախ, քննադատների այդ «ձախլիկության», երբեմն էլ տգիտության ետևում, զգալով մեր կյանքի թաքնված, ահեղ ճշմարտությունը, որ վեր է մեր բոլոր գրական և էսթետիկական վեճերից,—մենք այնուամենայնիվ տրտնջացել ենք և դժգոհել: Այդ տրտունջի մեջ մենք խեղդել ենք մի կողմից մեր օրերի արվեստն ստեղծելու սեփական անզորության դժգոհությունը, մյուս կողմից՝ քաղաքացու ներքին ձայնը։ Եկեք խոստովանենք, որ հաճախ ինչ-որ ներքին ձայն թելադրել է մեզ, որ այնուամենայնիվ նրանք իրավացի են ամենագլխավոր հարցում. դա այն է, որ մեր բարձր արվեստը, երբեմն, կարծես չի ծառայում մեր հիմնական նպատակին, որ մենք, այսպես կոչված «բարձր» արվեստի ներկայացուցիչներս, ինչ-որ չենք անում այն, ինչ անհրաժեշտ է մեր պայքարի, մեր հաղթանակի համար: Ասելով «չի ծառայում», ես նկատի չունեմ բառի լեֆյան իմաստը, ոչ էլ նրա անմիջական նշանակությունը: Խնդրում եմ չմոռանալ դա և ընդգծել: Ես ինքս ինձ դասում եմ «բարձր» արվեստի ներկայացուցիչների շարքը, և ես չէ, որ այստեղ, լեֆյան ուտիլիտարիզմի խղճուկ խանձարուրից արդեն վաղուց վերաճած խորհրդային պոեզիային պետք է քարոզեմ նմանօրինակ ուտիլիտարիզմ: Ես կարծում եմ, որ դուք, առանց ավելորդ բառերի էլ, ինձ հասկանում եք, ուստի և շարունակում եմ զարգացնել իմ հիմնական թեզը: Այսօր ներքնապես զգալով, որ մեր «բարձր» արվեստը ինչ-որ մի կարևոր կետում չի համապատասխանում մարդկության ամենաառաջավոր դասակարգի մասսայական հոգեբանությանը, մենք՝ մի կողմից, ասես, մեր զայրույթը ուզում ենք թափել գռեհկարարների և պարզունականների վրա, նրանց բոլոր մեղքերը փաթաթելով ողջ պրոլետարիատի և նրա ավանգարդի վզին, մյուս կողմից՝ ջայլամի նման թաքցնում ենք մեր գլուխը մեր արվեստի «բարդության» և «մասսաների անկուլտուրականության» տեսության անհուսալի ավազներում: Ասելով դա, մենք մոռանում ենք, որ պրոլետարիատի ստեղծագործական ուժը և կուլտուրական հեղափոխության աննախընթաց մրրիկը վաղուց արդեն մեր գլուխների վրայից ցրել են այդ բարալիկ ավազաշերտը, և դասակարգը հիանալի կերպով տեսնում է մեր դուրս ցցված գլուխները։ Այդ մենք ենք միայն, որ դեռևս ենթադրում ենք, թե ծածկված ենք նման տեսությունների թափանցիկ ավազով, և դրանով էլ ոչ այնքան խղճալի ենք, որքան պարզապես ծիծաղելի: Եկեք խոստովանենք, որ, արդարացիորեն վրդովվելով ձախ գռեհկաբանների դեմ, մենք՝ խորհրդային փոքր ինչ էսթետող գրողներս, այնուամենայնիվ գիտակցում ենք, որ մեր այսօրվա «բարձր» արվեստը ադեկվատ չէ մարդկության լավագույն մասի մասսայական հոգեբանությանը՝ ոչ այնքան իր թեմատիկայով, որքան իր ասոցիացիաներով, պատկերներով և այլն, այսինքն՝ ստեղծագործական մեթոդով: Էրենբուրգի խոսքերը Պաստերնակի ստեղծագործության բարդության և մասսաների անկուլտուրականության վերաբերյալ այսօր մեզ համար որոշ չափով պետք է հնչեն որպես անախրոնիզմ: Ես շատ եմ սիրում Բ. Պաստերնակին. իմ ստեղծագործության որոշ գծերով ինքս նման եմ նրան, բայց այդուհանդերձ զգում եմ, որ մեր «բարդությունը» մասամբ «ինտելիգենտական» բարդություն է, որը մենք պետք է հաղթահարենք, որ վաղվա կուլտուրապես աճած պրոլետարիատը հազիվ թե աշխարհը տեսնի ու զգա մեր «բարդ» ասոցիացիաների պրիզմայի միջով, այսինքն մեր այսօրվա բարդ արվեստի ամենահիմնական ապարատի միջով (ծափահարություններ): Այլ բան է, որ մեզ՝ այդ տիպի գրողներիս համար, այսօր դեռևս դժվար է, թերևս անհնարին, տեսնել աշխարհը այլ ապարատի միջոցով, բայց այսօրվա համար քիչ բան արած չենք լինի, եթե նույնիսկ այդ հոգևոր ապարատով ցանկանանք արվեստը ծառայեցնել մեր հիմնական նպատակին: Ուրեմն ինչո՞ւ թաքցնենք մեր ինտելիգենտական գլուխները արվեստի բարդության խախուտ տեսությունների ավազներում, և չասենք ի լուր ամենքի, որ մենք՝ մեր հոգեբանությամբ, որ անցյալի ողջ կուլտուրայի բարդ զարգացման արդյունք է,—այսօր կարող ենք ներկայացնել և արտացոլել կյանքը և պայքարը միայն այսպես. հոգևոր այլ ապարատ մենք չունենք,—և որ այդ ապարատը մենք չենք կարող մի օրում փոխել այնպես, որ նա և գեղարվեստորեն արտացոլի կյանքը իր բոլոր բարդություններով, և որպես արվեստ լիովին համապատասխանի պրոլետարիատի մասսայական հոգեբանությանը: Սակայն մենք, հասկանալի է, աստիճանաբար փոխվելով, նույնիսկ հոգևոր այդ ապարատով ջանում ենք արտացոլել կյանքը և պայքարը մեր օրերի իդեալների լույսի տակ, քանի որ մենք շատ լավ գիտենք, որ այդ ասպեկտից դուրս՝ կոտրած գրոշի արժեք չունի մեր ամբողջ «բարդ» արվեստը: Բայց կարող է արդյո՞ք մեր արվեստը լինել վաղվա արվեստ: Այս հարցի լուծումը մենք թողնում ենք պրոլետարիատին և նրա պայծառ գալիքին: Մենք՝ անդասակարգ հասարակության կառուցման մասնակիցներս չէ, որ պետք է վիճենք գալիքի հետ: Մենք այսօր շատ լավ գիտենք, որ իրենց հանճարներին չճանաչելու և չհասկանալու նման դեպքեր պատահում են այն դարաշրջաններում, երբ գրողը պատմականորեն ավելի առաջավոր է, քան տիրապետող դասակարգը: Կա՞ն արդյոք խորհրդային գրողներից այնպիսիք, որոնք կարող են այսօր ասել դա: Եվ մեզ՝ խորհրդային գրողներիս համար, մեծագույն երջանկություն է, որ այսօր մենք այդ ասել չենք կարող: Եկեք ասենք, որ մենք որպես քաղաքացիներ այսօր ավելի բարձր ենք և ավելի խոր, քան որպես գրողներ, և այդ մեզ ոչ միայն չի նվաստացնի, այլև կբարձրացնի և հոգեբանորեն կնպաստի այն բանին, որ մենք դառնանք ավելի խոշոր ու ավելի կատարյալ գրողներ: Այսպես, ուրեմն՝ հրաժարվենք ջայլամի սովորությունից և ասենք. Այո՛, մենք դժգոհ ենք «ձախ» գռեհկարարներից ու նրանց հովանավորած ստեղծագործական պրակտիկայից, բայց մենք ետ ենք մնում դարաշրջանի իսկական բարդությունը արտացոլող արվեստի մեթոդներ որոնելու բնագավառում: Վերջ ի վերջո չնչին արժեք ունի այն բարդ արվեստը, որը՝ նպատակահարմարության և այժմէականության իմաստով, տարակուսանք է առաջացնում նույնիսկ այդ արվեստը ստեղծող հեղինակի մեջ: Շատ լավ էր հասկանում դա Մայակովսկին, սակայն նա ընթանում էր նվազագույն դիմադրության ուղիով: Նրա մեծագույն ողբերգությունն այն էր, որ նա հասկանում էր դա, բայց և որպես գեղագետ չկարողացավ հաղթահարել իրեն՝ թեմայի գեղարվեստական բարդության և այժմէականության նոր սինթեզում: Ըստ էության այսօր խորհրդային ողջ գրականության առջև ծառացած ամենադժվարին խնդիրներից մեկը՝ այդ սինթետիկ արվեստի ստեղծման հարցն է: …զեկուցման կոնկրետ մասն այս տեսակետից թողնում էր մի փոքր ոչ ցանկալի տպավորություն: Եվ այստեղ մեղավորը ոչ թե զեկուցողն է, այլ արդի խորհրդային պոեզիայի բուն վիճակը: Ստացվում է այնպես, որ խորհրդային պոեզիայի գաղափարապես ավելի կոփված մասը, այն մասը, որ նա բնութագրեց որպես «կուսակցական-կոմերիտական շրջաններից» դուրս եկած պոեզիա,—ամբողջովին կամ համարյա ամբողջովին սպառել է իրեն արվեստի առումով։ Սկսած Դեմյանից և Բեզիմենսկուց մինչև Ժարով և Ուտկին, նրանք բոլորն էլ, չնայած շոշափած թեմայի այժմէականությանը, ետ են մնում որպես գեղագետներ, նրանց արվեստը իր «անհաճո պարզությամբ» արդեն չի համապատասխանում կուլտուրապես աճած պրոլետարիատի մասսայական հոգեբանությանը: Այդ երևույթը և՛ ուրախալի է, և՛ ցավալի: Ուրախալի է, որովհետև փաստն ինքնին ժխտում է «մասսաների անկուլտուրականության» վերաբերյալ ընկ. Էրենբուրգի թեզը: Եթե այսօր մեր խորհրդային հասարակության լայն մասսային չի բավարարում Դեմյանի և Բեզիմենսկու արվեստը, ապա մենք, այսպես կոչված «բարձր» արվեստի ներկայացուցիչներս, դրանից կարող ենք միայն ուրախանալ: Բայց դա նաև ցավալի է, քանի որ չգիտես ինչու, ստացվում է այնպես, որ մեր գաղափարապես ավելի կոփված գրողները մնում են խորհրդային բարձր արվեստի ստեղծման ընթացքի արիերգարդում: Մյուս կողմից, վարպետության իմաստով խոշորագույն խորհրդային բանաստեղծների ստեղծագործությունը նույնպես, ինչպես տեսնում ենք, ետ է մնում մասսաների հեղափոխական աճից, մի այլ, թերևս վելի կարևոր տեսակետից—թեմատիկայի և իսկական գեղարվեստական պարզության հասնելու համար մեթոդներ հայտնագործելու բնագավառում: Ո՞րն է ելքը։ Ելքն այն է, որ խորհրդային բոլոր բանաստեղծները, կազմելով գաղափարապես միաձույլ, անբաժան մի բանակ, ձգտեն միահամուռ ուժերով ստեղծել այն մեծ արվեստը, որը՝ որպես այդպիսին, լինի և՛ բարդ, և՛ համապատասխանի սոցիալիզմ կառուցող մարդկության հոգևոր հոյակապ կառուցվածքին: Եվ այդ արվեստը մենք կստեղծենք: Դրա երաշխիքն այն է, որ այսօր Պաստերնակի, Տիխոնովի և Սելվինսկու «բարձր» արվեստի լավագույն մասը դարձել է խորհրդային լայն հասարակայնության սեփականությունը: Մյուս կողմից՝ դրա երաշխիքն է նաև այն, որ «բարդ» արվեստի խոշորագույն ներկայացուցիչները ջանք չեն խնայում մերձենալու սոցիալիզմի կառուցման հոյակապ պրակտիկային: Փաստ է նաև այն, որ Դեմյանի և Բելիմենսկու շրջաններից այսօր սկսվում են դուրս գալ այնպիսի խոստումնալից բանաստեղծներ, որպիսիք են Պրոկոֆևը, Բոր. Կորնիլովը և ուրիշներ, որոնց արվեստը իր որակով ավելի մոտ է Պաստերնակին և Տիխոնովին, քան պարզունակ Դեմյանին կամ Բեզիմենսկուն: Խորհրդային արվեստը պետք է ստեղծի իր բարդ, բայց ամենալայն մասսաներին հասկանալի սինթետիկ արվեստը (մասսաներ, որոնք այլևս նախկին անկուլտուրական մասսաները չեն): Առկա են այդ արվեստի ստեղծման բոլոր նախադրյալները: Դրա համար մենք նախ և առաջ ունենք օբյեկտիվ նախադրյալ՝ անդասակարգ հասարակության կառուցման ընթացքը. առկա է և սուբյեկտիվ նախադրյալը—մեր խորհրդային բանաստեղծների բազմապիսի բանակը, մարդկային այն հումքը, որն այսօր դարձել է գաղափարապես միասնական մի բանակ, և, եթե նա միասնաբար տիրապետի մարդկության լավագույն մասի ստեղծած կուլտուրային, ապա չեն լինի ամրոցներ, որ նա չկարողանա նվաճել։ Ահա այն կենսական հարցը, որ դրված է այսօր ամբողջ գրականության առջև: Իսկ մնացած զուտ գրական հարցերը (ժանրերի և այլն) «մանրունք» են, թեև ոչ անկարևոր, և կլուծվեն գլխավոր խնդրի լուծման հետ զուգընթաց, իհարկե, ոչ ինքնուրույն, այլ որպես օժանդակ խնդիրներ։ Նշանակալից է յուրաքանչյուր գրողի, յուրաքանչյուր բանաստեղծի դերը առանձին վերցրած այդ սինթետիկ արվեստի ստեղծման բնագավառում: Մեզնից յուրաքանչյուրը պետք է առանց ձեռքերը ծալելու աշխատի, կոփվի սոցիալիստական առօրյայում, նվաճի մարդկության կուլտուրայի բարձունքները: Եվ նա, ով մեզնից օրգանապես կիրագործի այդ երեք հիմնական պայմանները, նա էլ կլինի մեր այսօրվա և վաղվա մեծ արվեստի ավանգարդում: Ավելի մեծ պատիվ գրողի համար ես չեմ պատկերացնում: Այսպես ուրեմն. անհրաժեշտ է մի կողմից՝ աշխատել, աշխատել և աշխատել, մյուս կողմից—ես դիմում եմ գրողներին… վերջին խոսքերով—«հարկավոր է խիզախել»: Այո՛, ընկեր գրողնե՛ր, հարկավոր է խիզախել: (Ծափահարություններ):