Դեռ որքա՜ն պիտի տանջվես անփարատ

                                                                Երկու աշխարհի սահմանագծում

                         ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ

Հովհաննես Թումանյանը։

   .  .  .  .  .  .  .  .

Նրա օրերին ու վաստակներին նվիրված հոդված չէ, որ ցանկություն ունեցա գրել նրա մահվան լուրն առնելով։ Ինչ որ կարելի էր ասել նրա երկերի գեղարվեստական բարձր արժանիքների մասին—ասվել է վաղուց. վաղուց ցույց է տրված նրա երկերի հասարակական արժեքը և սոցիալական բովանդակությունը ևս։ Քիչ նոր բան է մնում ասելու նրա մասին գալիք քննադատին անգամ և այդ «նոր բանը», եթե ասվի էլ—հետևանք պիտի լինի «թումանյանիստների» երկար ու համառ պտրությանց։ Նրա հիշատակին նվիրված թերթի այսօրվա համարում ես կուզեի գրի առած լինել մեր պոեզիայի անցյալին նվիրված մի քանի հուշեր ու խորհրդածություններ, որ արթնացան իմ հոգում , երբ պատկերացրի, որ Թումանյանը չկա։ Ասելով «անցյալ», մենք այսօր պատկերացնում ենք այն ամենը, ինչ որ գտնվում է 917-ի Հոկտեմբերից այն կողմը։ Պրոլետարական հեղափոխության հատու սուրը մի կարմիր խազ քաշեց օրերում ու ժամանակներում այն ահեղ թվականին —և այն ամենը, ինչ որ մնաց այդ գծի այն կողմը–գծի այս կողմը կանգնածների համար հնամենի անցյալ դարձավ` հեռու ու անհաղորդ, մռայլ տարիների տեսիլ` դարերի զառացանք։ Եվ ապա, հինգ փոթորկոտ ու տակնուվրա անող տարիների ընթացքում խորացավ ու անանցանելի վեհ դարձավ այդ գիծը—և եղան մարդիկ , որոնք մնացին երկու աշխարհները իրաիրց բաժանող այդ վիհացած սահմանագծում։

«Երկու աշխարհի սահմանագծում» մնացածներից ամենամեծը և ամենաողբերգականը—Վահան Տերյանն էր, հնի, մինչ–հոկտեմբերյան մեր պոեզիայի «վերջին պեոտը»,—նա, որ մի ոտքով կանգնած էր հնում, իսկ մյուս ոտքը պարզել էր դեպի նորը.  պարզել էր,  ուզում էր «սահմանագիծն» անցնի —բայց չանցավ` առկախ մնաց «սահմանագծային» վիհում, որպես «իր խաչին խաչված Հիսուս»։

Հնից, տարիների մութից, մեր պոեզիայի աղքատիկ էջերով ձգվել էր դեպի նորը եռօղակ մի շղթա. տարիների մուժից—մինչև Հոկտեմբերը։ Շղթայի այս ծայրում, ամենամոտը մեզ ու ամենասիրելին—Տերյանն էր,—այն ծայրում, մեր այսպես կոչված «նորագույն պոեզիայի» ելման կետում —Հով. Թումանյանը։

Մեջտեղում Ավետիք Իսահակյանն էր, երկուսին էլ հարազատ ու «դրկից»—աջից ու ձախից։

Առաջինը ամենակրտսերը գնաց, Տերյանը. նա, որ մոտ էր մեզ ու հարազատ ավելի, քան մնացած երկուսը. նրա մահով կտրվեց ու ընկավ երեկվա մեր բանաստեղծության այն փուլը, որի մի կողմը շղթայվել էր ձգտում մեզ և կենդանի պահել առնչությունը—հնին, Իսահակյանին ու Թումանյանին։

Այսօր գնում է հավիտենական հանգստի ամենամեծը նրանցից, ամենավաստակյալը, հայ նորագույն բանաստեղծության նահապետն ու մեծ վարպետը— Հով. Թումանյանը։ Մնում է  Իսահակյանը միայն, աջից ու ձախից որբացած. հնի միակ կենդանի ուրվականը այժմ, որ  Բեռլինում նստած երազում է այսօր էլ հայրենի աղբյուրը, Ալագյազի փերիները և հավերժական սերը—չգիտե, չի զգում կարծես, որ չկա, որ ցնդել է արդեն այդ աշխարհը,— դարձել է մշուշ ու հիշատակ… Չգիտեն, կամ չեն ուզում հասկանալ այդ նրանց համար գուցե դառը ճշմարտությունը և շատ–շատերը այսօր, բայց նրանց չի լսում ու չի նայում նրանց «տրամադրությանը» թևաշաղ թռչող ժամանակը—ժամանակը խիստ ու անողոք։

Իհարկե, մոտ ու սիրելի են մեզ նրանք, մեր երեկվա պոեզիայի այդ երեք ամենապայծառ աստղերը, բայց կարծում ենք, այնտեղի և ավելորդ չէր լինի, եթե մենք այսօր հետադարձ մի հայացք գցեինք այդ երեքի վրա` պարզ պատկերելու համար, թե ի՞նչ է հեռանում մեզանից Հով. Թումանյանի մահով, ո՞ր աշխարհի ձայնն է լռել Վահան Տերյանի քնարի հետ մեկտեղ և ի՞նչ է մրմնջում Ավետիք Իսահակյանը մինչև օրս։

Ավելորդ չէր լինի մանավանդ նրա հանմար, որ դա մի անգամ ևս ցույց կտար մեզ, թե ինչքա՜ն ենք մենք հեռացել նրանցից և ինչքա՜ն դժվար է այսօր մեզ, նրանցից հետո եղածներիս, «շարունակել» նրանց գործը, ինչպես մեզ շատ-շատերը «խորհուրդ են տալիս» միամտաբար։ Եվ այս հետադարձ հայացքը գուցե ցույց տար շատերին, հասկանալի դարձներ, թե ինչու՞ է այսօր մեր հայացքը, նորերիս հայացքը դեգերում ուրիշ գրականությանց հորիզոններում` որտեղ, գերազանցորեն ռուս գրականության ափերում, փնտրելով մեր վաղվա պոեզիայի համար ուղիներ ու շավիղներ…

***

Պարզ, անպաճուճ խոսքերով մենք այստեղ կաշխատենք պատմել, մի վայրկյան սուզվել նրանց բախտի ու ստեղծագործության խորերը, և թող ներվեն ինձ, պոետիս, սիրով ու գուրգուրանքով ասված այս խոսքերը, որ շատերին կարող են թվալ անժամանակ ու ան տեղի։

***

    Հով. Թումանյանը։

    Նա ապրում էր մեզ հետ, բայց հեռու էր մեզանից։

Նա ինձ թվում էր հաճախ երազում տեսած, կամ մանկական հեքիաթից մեր աշխարհն ընկած կախարդական մի հայելի, որին նայողը կտեսնի իր մանկությունը, մանկությունը մութ ու անվերադարձ։ Հնի, անցյալի, նահապետական գյուղի մութ ու կախարդ կենցաղի կենդանի հայելին էր Թումանյանը. այնտեղից, ծուխ ու մշուշ դարձած տարիների ծոցից բերել էր Թումանյանը իր հետ մի կախարդական լապտեր։ Ինքը տրամվայ նստած, եվրոպական շորերով ու թավիշի գլխարկով գնում էր փողոցից−փողող, կամ նահապետական իմացության թախիծը դեմքին` նայում էր հսկա քաղաքի վրայից թևաշաչ թռչող սավառնակներին—իսկ հոգում հինն էր, անցածը, լոռեցի Սաքոն, Անուշը, սարերի ջան-գյուլումը, Համաբարձման գիշերը, «իգիթ տղերանց» պրիմիտիվ սերն ու ատելությունը, Մոսին ու Սարոն։

Եվրոպական մաեստրոյի ճաշակով կահավորված իր բնակարանում, ուր այնքան տարօրինակ էր թվում տանտիրոջ գեղջկական հյուրընկալությունը, էլեկտրական սառն ու անհաղորդ լամպի լույսի ներքո նա, եվրոպական շորերը հագած այդ լոռեցի Հովհաննեսը, տարիներ շարունակ գրում էր մեզ համար պարզ ու զուլալ երգեր, մթին ու խորհրդավոր պոեմներ, որոնցում հոսում էր իր նահապետական հոգին դեպի հինը, անցածը, նահապետականը։  Արթնանում էին նրա վճիտ հոգում, որպես կախարդական մի հայելում, կամ հեքիթային աղբյուրի ջրերում—պատկերներ ու տեսիլներ—հնից, անցածից։  Ելնում էր Գառնիկ ախպերը, ուլ էր դառնում, որ ապա հաղթելով ոսոխին ու չարին` գտնի իր երազյալ բախտը` շքեղ ու արքայական։  Նույն արքայավայել բախտին արժանանալու համար պոետի սրտից, պոետի գաղտնասրահ սենյակի խորհրդավոր կիսախավարից դեպի աշխարհի չորս կողմն էին թռչում, անշեջ հուրը գտնելու համար, կտրիճները Փարվանա. ու Թմուկ բերդի դարպասները բանալով` Նադիր Շահին հայրենի դղյակն էր թողնում դղյակի սևաչյա տիրուհին… Ծեր, զառամյալ  կեսրոջ անեծքով մոգված պատուհանից դուրս էր թռչում, հոպոպ դարձած, անիծված, հարսը. «չար» մարդիկ հանգցնում էին կրակը Թամար աղջկա և «ծիծաղախիտ Վանա ծովում» խեղդվում էր Թամարի սիրեկանը, որ կղզին կոչվի «Ախթամար»… Հեքիա´թ է, ցնդած տարիների մշուշ, դարերի զառանցանք…

Կարծես կախարդ լիներ, որ շոգիի և էլետրականության դարում արթնացնում էր անցածը. նա, այդ լոռեցի Հովհաննեսը, համաշխարհային պատերազմների և վուլկանային հեղափոխությանց մեր այս ահռելի դարում հրաշք էր, անկարելի հնճարք` զարմանալի զարմանք…

Մեկ−մեկ էլ նա մանկանում էր կարծես և գրում էր պարզ ու անսեթևեթ երգեր, առակներ ու պոեմներ—մանուկների համար. և այդ երգերում ևս—հինն էր, նահապետականը, կախարդականը։ Նա ճանաչում էր բոլոր թռչուններին ու կենդանիներին, հասկանում էր նրանց լեզուն, գիտեր նրանց կենցաղն ու սովորությունները։ Նրանք հարազատ էին լոռեցի Հովհաննեսին, ինչպես այն արտուտը, որ «Լոռու հանդում» նստած` նայում էր իր ճամփին։ Մի անգամ զարկել էր մի հավք և մինչև մահ թվում էր նրան, որ «թռչում է դեռ իր մտքում թևը արնոտ ու մոլոր»։ Մեկ-մեկ էլ տխրում էր խորթ ու անհասկանալի քաղաքն ընկած այդ կախարդ լոռեցին, աչքերը արցունք էին կապում, զգում էր, որ ուրիշ են օրերը իր շուրջը, օտար ու անհաղորդ. մղկտում էր այդ պահերին պոետի սիրտը, և նա գերեզմանային ձայնով կանչում էր հինը, միշտ հինը, հեռուն ու անդառնալին։

Ե′տ եկե՜ք,

Գարնան վարար գետ եկե´ք,

Անցա՜ծ օրեր, խի´նդ ու սե´ր,

Դարձե՜ք, իրար հետ եկե՜ք։

Որ գային—ի՞նչ պիտի լիներ…

Բայց մի՞թե կարելի է ասել, թե ինչու՞ է մարդ սիրում մանկությունը.—մանկությունը, որքան էլ մութ լինի ու դժվար , նման է գերերկրային երաժշտության։ Մեր անդառնալի մանկության, մեր հասարակական կյանքի մանկական խանձարուրից ելած կախարդ քնարերգուն էր Հով. Թումանյանը,—այն օրերի, երբ դեռ մեր հասարակական կյանքում տոն տվողը գյուղից նոր քաղաք ընկած վարժապետն էր, գյուղական ինտելիգենտը. Նա, Ղազարոս Աղայանը, Պռոշյանը և ուրիշները։ Նրանք գնացին, անցան, հուշ դարձան ժամանակին և թողեցին մենակ լոռեցի Հովհաննեսին. գուցե նրա՞նց էր այնքան սրտամորմոք ձայնով հետ կանչում որբացած պոետը, որ եկել հասել էր նոր ժամանակների և օրերի։

Նրա աչքերի առաջից անցել էին գրական երկու սերունդներ, նրա աչքերի առաջ մեծացել էր Ավետիք Իսահակյանը և մանկական խանձարաուրից ելած` վաստակել ու մեռել էր Տերյանը… նա կար, նա ապրում էր դեռ կայտառ ու իմաստուն—և նույնն էր, նույն լոռեցի Հովհաննեսը, նահապետական կյանքի վերջին մոհիկանը մեր պոեզիայում, վերջին կախարդն ու քնարերգուն, որ հեռանում է այսօր մեզանից—մեր Հով. Թումանյանը։

Հաջորդը—Իսահակյանն էր, մի հաջորդ սակայն, որ ապրել ու վաստակել էր նախորդի աչքերի առաջ, նրան համարյա թե ընկեր ու հասակակից, բայց, միևնույն ժամանակ, մի սերունդով կրտսեր նրանից և հասարակական ուրիշ ֆորմացիայից ելած։ Նա ելել էր այլևս ո´չ թե գյուղից, ինչպես լոռեցի Հովհաննեսը, այլ մանր−սեփականատիրական գյուղաքաղաքից։ Նա, դեռևս աշխույժ ու կենդանի այդ գյումրեցի Ավոն, հանդես էր եկել համարյա թե Թումանյանի հետ մեկտեղ`իր արդեն պատմություն դարձած «Երգեր ու վերքերով», ելել էր Գյումրիից, այդ արհեստավորական գյուղաքաղաքից ու բերել էր հետը «ընկեր տղոց» դարդիման երգը, կես−գյուղական հուզերն ու ապրումները։ Նահապետականին, պրիմիտիվ գյուղացուն  հաջորդողը մանր−արհեստավորական միջավայրից ելած ինտելիգենտն էր,որ դեռ չէր մոռացել գյուղը, խորթ էր քաղաքին, վախենում էր քաղաքից, և նրա անխուսափելի հաղթության սարսափը առած` դարձնում էր աչքը դեպի գյուղը, կուզեր, որ Արազի ափին իր բոստանը լիներ և ինքը ծով−քրտինք թափեր իր սիրած աղջկա—Շուշանի համար։ Նոր-նոր ոտքը մեր երկիրը դնող կապիտալիզմի ահից անհանգստացած մանր-արհեստավորի պոետն էր գյումրեցի Ավոն, լոռեցի Հովհաննեսի կրտսեր եղբայրը, որոնց մեջ ընկնում է մի ամբողջ սերունդ, ի դեմս որոնց մեր հասարակական կյանքում մանր-արհեստավորը հաջորդում է նահապետական գյուղացուն։

Դառն էր աշխարհը այդ արհեստավորի աչքին . անցյալը , գյուղը, որից հեռացել էր նա քաղցած ու ձեռնունայն` գալիքի աներևակայելի սարսափների հանդեպ դրախտ էր , երազ էր թվում`լիքը առասպելներով և փերիներով։ Գյուղի և քաղաքի,  անցածի ու գալիքի մեջտեղույմ օրորվելով, զուրկ դասակարգային կայուն հողից  ու հեռանկարից` «դառը դատում և դատարկ նստում» էր արհեստավորը և նրա բողոքը  ոչ  թե այս կամ այն դասակարգի դեմ էր, այլ «քար-աշխարհի» ընդհանրապես, որի դեմ և նա ըմբոստանում էր երբոմն` հարբելով, անիծելով, անհատական բունտով։ Գյումրուց, իր արհեստավոր ընկերներից  բաժանվելով` Եվրոպա էր ընկել գյումրեցի Ավոն, ճանաչել էր այնտեղ աշխարհի գիտուններին և իմաստուններին և նրանցից մի բան էր միայն հասկացել, որ առանց նրանց էլ արդեն հայտնի էր իրան. դա Ավոյի, համար արդեն  քաջ ծանոթ այն իմաստությունն էր, որ «մարդը գազան է մարդու համար» —և ավելի լավ է գնալ գազանների մոտ քան թե մնալ «մարդկանց» ընտանիքում. հասկացել էր, պինդ գլխի էր ընկել ու մնացել էր նույնը, նույն դարդիմանը, նույն գյումրեցի «լոթի տղեն» , որ աշխարքից ու մարդկանցից  դառնացած, յոթը կառքով քեֆ է անում ` մեկին գլխարկը, մեկին քամարը, մնացածներին էլ իր կոշիկներն ու այլ պատկանելիքները դրած։

Այնինչ, անցնում էին օրերը, հասարակական ասպարեզ էին դուրս գալիս արդեն խոշոր քաղաքների բուրժուական կենցաղի հետ կապված նոր ինտելիգենտներ, որոնց պոետը դուրս էր եկել Ախալքալաքից, գյուղից, բայց մեծացել էր Մոսկվայում։ Դա արդեն գյումրեցի Ավոյին էր ավելի մոտիկ, քան լոռեցի Հովհաննեսին, որից 17 տարով փոքր էր ինքը և երկու սերունդ կրտսեր։

Վահան Տերյանը։

Նա ծծել էր կապիտալիսատական խոշոր քաղաքի գաղջ  օդը և ընտելացած այդ խոշոր քաղաքի բուրժուական կուլտուրային` դարձել էր նրբակիրթ և գալանտ պոետ։ Նրբակիրթ դենդի դարձած ախալքալաքցի Վահանի համար «ցնորք» էր արդեն գյուղը, որի մասին,  եթե գրելու էլ լիներ, պիտի գրեր գալանտ ստիլիզացիաներ։ Տնտեսական ոչ ապահով վիճակը,  դասային այդ զորեղ կապի բացակայությունը այն դասակարգի  հետ, որի կուլտուրան լիովին ծծել ու ընդունել էր նա—պիտի որ առաջ բերեին նրա հոգում հուսահատություն ու բեկում , մատնեին նրան որոնումի  ու փնտրանքի։  Իր ավագ եղբոր` գյումրեցի Ավոյի նման խորթ չթր Տերյանը խոշոր քաղաքի անցուդարձին, տեսնում էր նրանում գոյություն ունեցող հասարակական տարրերի բախումը—և գլխի էր ընկնում, որ իր հասարակական տեղը—չորրորդ դասակարգի կողմն է, բայց—իր դաստիարակությամբ գլխովին կապված լինելով բուրժուական կուլտուրային ` մնում էր ձեռնթափ, մնում էր, ինչպես ինքն է ասել, «երկու աշխարհի սահմանագծում»։ Ինքը  կռվում ու պայքարում էր պրոլետարական հեղափության առաջին շարքերում, բայց հոգում—հինն էր, թշնամի բանակի կուլտուրան ու սովորությունները`Բրյուսովը, Բլոկը, Վյաչեսլավ Իվանովի գազելները։

Այնտեղ, այդ երկու աշխարհի սահմանագծում տանջվեց նա անփարատ, և սրտում տխրություն ու թախիծ` մեռավ, որպես պրոլետարիատի ազատագրման նվիրված արիստոկրատ-մարտիկ և նրա ողբերգական մահով կտրվեց շղթան  նորի ու հնի`մի սերունդ այն կողմը թողեց գյումրեցի Ավոյին և երկու սերունդ հեռու լոռեցի Հովհաննեսին…  Կյանքն է` մեր հասարական կյանքի զարգացման պատմությունը` բանաստեղծության վերածած։  Մեր մինչ-հեղափոխական կյանքի լիրիկականացած վերնաշենքը։

.   .   .    .   .   .   .   .   .     .

      Հով. Թումանյանից մինչև Վահան Տերյան…

      Սա նշանակում է` Պուշկինից մինչև Բլոկ կամ Բայլմոնտ…

Եվ այս համեմատությունն անելուց հետո է միայն, որ հասկանալի է դառնում նրանց ժամանակակիցներ լինելու զարմանալի աբսուրդը.  երևակայու՞մ եք Պուշկինին` Բայլմոնտի ու Բրյուսովի հետ մեկտեղ ` Մոսկվայի այսօրվա փողոցներում!!

Այսպես էր մեզանում։

Այսպես է լինում տնտեսապես հետամնաց երկրներում, ուր նահապետական գյուղի մնացորդների կողքին —Թիֆլիս է, Բաքուն—արդյունաբերական այդ կենտրոնները, որոնցից մինչև նահապետական գյուղը առնվազն… երեք դար ժամանակ կա (մեր, ռուսաստանյան կյանքում)— եթե ոչ ավելի։

Նահապետական գյուղից, մեջ առնելով մանրբուրժուական արհեստավորական քաղաքը—մինչև ժամանակակից խոշոր կապիտալիստական քաղաքը,—ահա այն գիծը, որով զարգացել է մեր հասարակական կյանքի այդ երեք ֆազերից ելած ինտելիգենտների պոեզիան է եղել մեր երեկվա բանաստեղծությունը։

***

Անցյալի այս հուշերն ու տրամադրությունները արթնացան իմ հոգում, երբ լսեցի նրա մահվան գույժը, ելան, տարիների մուժից սահեցին մշուշանման իմ տխրած հոգում նրանց հեռու ու հարազատ  պատկերները։ Ելան լոռեցի Հովհաննեսը, գյումրեցի ավոն և ածքալաքցի Վահանը` հեռու ու հարազատ բուրեցին իմ հոգուն տխրություն ու թախիծ։ Եվ ես մի անգամ ևս հասկացա ու զգացի, թե ինչքան սիրելի են նրանք իմ սրտին, ինչքան մո՜տ ու ծանոթ, և ինչքա՜ն, ինչքա՜ն հեռացած…

Հեռու և անշոշափելի, տարիներից  սահած  ստվերների նման երևացին ինձ նրանք. այդպես հեռու անշոշափելի են մանկությունն ու պատանեկությունը մեզ համար. այն, որ չկա, հուշ է դարձել,  դարձել է մշուշ ու հիշատակ։

Այո։—Անցել է երեկ վիհանման մի գիծ և բաժանել է մեզ նրանցից և այն ամենը, ինչ որ մնացել է վիհի այն կողմը—դարձել է տեսիլ ու զառացանք։ Գիտենք, պիտի արթնացնի հինը, հեռացածը, տարիների փոշին։ Կանգնել ենք մենք, նորերս, սահմանագծի այս կողմը. ետևում—հինն , թեկուզ և ծանոթ ու հարազատ, բայց հեռու ու երազացած։

Այնինչ ուրի՜շ շաչյունով զնգացել են օրերը մեր սրտերի վրա—և այդ օրերի շաչյունը կապել է մեզ այսօր Մոսկվային ու Բաքվին, արդյունաբերական այդ խոշոր կենտրոններին, որոնք թեպետև չեն գտնվում մեր դեռևս կիսով չափ նահապետական «երկիր Նայիրիում», բայց մոտ են մեզ ավելի, մեր կյանքին ու ապագային ավելի կցորդված, քան Սևանն ու նահապետական Էջմիածինը։

Ով լսել է Հոկտեմբերի շաչյունը—նրա համար աշխարհը դարձել է արդեն—«մի փոքրի՜կ, փոքրի՜կ փողոց» և հեռու Պեկինից անգամ կարող է այսօր ողջունել նրան մի Չինկ-Ֆու, մի Հանս, մի Պողոս։ Ուրիշ խոսքով ասած` մեր կյանքը դուրս է եկել արդեն նեղնայիրյան շրջանակից, կապվել է չորրորդ դասակարգի համաշխարհային առաջխաղացումին, այնինչ մեր կենցաղը, մեր նայիրյան կենցաղը դեռևս մինչ-արդյունաբերական է` կցորդված պրոլետարիատի ճակատամարտին իր աշխատավորական թևով։ Իսկ սա նշանակում է, որ դեպի վաղը ձգտող, դեպի օրերի դինամիկական շաչյունը ձգվող մեր պոեզիան այսօր պիտի ձգտի ոգևորության հյութեր ծծել կենտրոնների կենցաղից, այլապես նա կմնա առկախ օդոմ, կմնա «երկու աշխարհի սահմանագծում», ինչպես մնաց Տերյանը։ Գալիքը,նորը, կյանք մտնողը—արդյունաբերականն է, դինամիկականը, էլեկտրիֆիկացիան` այն, որ—

                               Պիտի գա´, պիտի գա´, պիտի գա´

                                 Երկաթի հզո՜ր զնգոցով—

                                 Դեպի մեր խուղերը գորշաքար,

                                  Դեպի մեր երկիրը քոսոտ։

Ահա´ գալիքը, ահա´ այն, որ կյանք մտնել է սկսել, արդեն դրել է ոտքը Երևան ու Գյումրի։ Եվ այս էլեկտրատեխնիկական նոր, իրենով մեր երկրի լինել թե չլինելը որոշող ֆորմացիայի սոցիալական բովանդակությունը դրսևորելու համար անգամ լեզվական ուրիշ միջոցներ են հարկավոր, ստեղծագործական տարբեր մոտեցումներ։ Ուրիշ պիտի լինի մեր օրերի երգը, և նա, ուզե էլ, չի´ կարող առնչվել  հնին, անցյալին։ Գուցե նա և´ս, մեր այսօրվա պոեզիան, պիտի դեռ երկար ժամանակ թպրտա «երկու աշխարհի սահմանագծում»—բայց այդ լինելու է այլևս «երկունք»  և ոչ թե հոգևարք. երկրի շինարարության, արդյունաբերացման հետ զուգընթաց որպես վերնաշենք նրա ետևից հազիվհազ հասնելով` կծնվի նա, վաղվա մեր պոեզիան. զարգացման այլ ուղի, այլ ճանապարհ նրա համար չկա։ Եվ ինչքան որ հեռու կլինի մեր վաղվա պոեզիայի սոցիալական բովանդակությունը, օրհներգած կենցաղը լոռեցի Հովհաննեսի, գյումրեցի Ավոյի և գանձացի Վահանի պատկերած կյանքից—այնքան էլ սիրելի ու ընդունելի կլինեն նրանք, հին աշխարհի քնարերգուները նոր աշխարհի պոետներին։ Նրանց, երեկվա մի տխրունակ պոետների քնարերգած կենցաղի ժխտմամբ է միայն, որ կարող են  ընդունելի ու սիրելի դառնալ նրանք գալիքի պոետներին։ Այլապես—դարձ կլինի, դարերի մշուշ` մահամերձ զառացանք։

Բարի գալու՜ստ պայծառ գալիքին և հավիտենական հանգի՜ստ ու հարգանք անցյալի վաստակյալ պոետներին։ Եվ թող այսօր, Հով. Թումանյանի շիրիմի առաջ, մի լինի մեր ցանկությունը,—

Որ երկար չթպրտա մեր կյանքը, ապա ուրեմն և մեր պոեզիան, «երկու աշխարհի սահմանագծում»—ուրիշ խոսքով ասած ` շուտ իրականանա այն երազյալ կյանքը, որի ժամանակ, Հով. Թումանյանի, անցյալի մեր այդ վերջին ու ամենաավագ պոետի ցանկությամբ պիտի ապրեն «երեխեքը», բայց «մեզ պես» չապրեն…